NOWY / NEW BLOG - http://olchowski.info

piątek, 29 maja 2009

Buddyzm i sztuka - Jacek Ostaszewski

W sztuce kocham kontrasty






Jacek Cieślak


27-03-2009, ostatnia aktualizacja 27-03-2009 20:26



-
Moim placem zabaw były garderoba teatralna mamy i pracownia rzeźbiarska
ojca - mówi Jacek Ostaszewski, lider Osjana i kompozytor














Rz:
Jeśli ktoś ma tak bogatą biografię jak pan, i nie wiadomo od czego
zacząć wywiad, to co podpowiada w tej sytuacji bliski pana sercu
buddyzm?

Jacek Ostaszewski: Staram się go nie
mieszać do wypowiedzi na temat artystycznych dokonań. Należy do
intymnej sfery życia. Nie mam aspiracji misjonarskich, żeby wychwalać
zbawienny wpływ buddyzmu na moje życiowe postawy, ale z całą pewnością
trening uwagi pomaga nam kontaktować się z innymi. W buddyzmie zen
uwaga jest jedną z najważniejszych wartości, taką jak miłość w
chrześcijaństwie. Można powiedzieć, że te dwa pojęcia w pewnym sensie
się pokrywają. Nie ma przecież miłości bez uwagi. „Uwaga” wydaje się
słowem mniej wzniosłym, ale bardziej praktycznym. Nie chodzi przecież o
żadną nadzwyczajną moc, która przekracza ludzkie możliwości. Każdy z
nas ma podobny potencjał. Prawda jest taka, że rzadko nad nim
pracujemy. A dopiero kiedy stajemy się uważni – zauważamy cierpienie,
współczujemy. I możemy pomóc.

Pana mama była aktorką Teatru
Rapsodycznego, tata jego scenografem i rzeźbiarzem. Jaki świat widział
pan z perspektywy rodzinnego domu w najmłodszych latach?

Długo
nie zdawałem sobie sprawy, że mogą być inne domy. Moim placem zabaw
były garderoba teatralna mamy i pracownia rzeźbiarska ojca. Akty i
nagość modeli były dla mnie czymś naturalnym. Zdałem sobie sprawę, że
mogą kogoś ekscytować, dopiero w pierwszej klasie, kiedy odwiedzili
mnie koledzy. Oglądali kobiecy akt, który, ku memu zdziwieniu, wyraźnie
ich fascynował. Po tym zdarzeniu zacząłem nadrabiać braki wstydliwości.

Z jednej strony miałem dom artystyczny, a z drugiej mówiło się w
nim wiele i bardzo serdecznie o Lolku, czyli Karolu Wojtyle, z którym
rodzice spotkali się w Teatrze Rapsodycznym. Padały pytania, co u Lolka
słychać, bo tak się wspaniale w teatrze zapowiadał, a wybrał Kościół.
Karol Wojtyła był celebransem na ślubie moich rodziców, a potem, kiedy
umierała moja mama, dawał jej ostatnie namaszczenie. Zaraz po jej
śmierci miałem prywatną audiencję. To był okres moich duchowych
poszukiwań poza tradycją chrześcijańską. Co prawda w dzieciństwie
chodziłem do kościoła z babcią, ale wówczas, gdy nie deklarowałem się
już jako syn Kościoła, wydawać by się mogło, że kontakt z kardynałem
Wojtyłą będzie utrudniony. Taki problem w ogóle nie istniał. Czułem
otwarte serce ponad podziałami i wolę pomocy. Nigdy nie zapomnę słów,
które wypowiedział do mnie: „Jacku, gdybyś potrzebował pomocy, zawsze
możesz na mnie polegać”.

Jaki był Kraków w czasach, kiedy zbudowano socjalistyczną Nową Hutę?

Były
różne Krakowy. Należałem do tego, który nazywano reakcyjnym. Mój
dziadek zginął w Katyniu i dość wcześnie dowiedziałem się o brutalności
systemu, kłamstwie, na którym został zbudowany. Babcia słuchała Radia
Wolna Europa pod kołdrą, żeby sąsiedzi nie donieśli. W pierwszej lub
drugiej klasie ni z tego, ni z owego zostałem wcielony do pionierów i
dostałem legitymację Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Chińskiej. Naturalnie
nikt mnie nie pytał, czy chcę. Pamiętam czytanki o Pawełku Morozowie,
jak doniósł na tatusia. Na szczęście dom impregnował na kłamstwo. Ze
strony rodziny ojca dominowała tradycja szlachecka, choć on sam miał do
niej stosunek ambiwalentny, pamięć zagrabionych majątków i
napiętnowania jako wroga ludu. Kiedy zdałem egzaminy do szkoły
teatralnej, okazało się, że zabrakło mi punktów za pochodzenie. Wtedy
ostatecznie zrozumiałem, co to znaczy mieć złe, takie jak moje.

Jak sobie radzili pana rodzice?

Moja
mama jeszcze w czasach okupacji brała udział w konspiracyjnych
przedstawieniach rodzącego się Teatru Rapsodycznego, a po wojnie stała
się jego czołową aktorką. Ojciec, początkujący rzeźbiarz, projektował
tam scenografie. Dzięki rekomendacji znajomych został kierownikiem domu
pracy twórczej we wspaniałym klasycystycznym pałacu, który w obawie
przed władzą ludową hrabia Morstin oddał Związkowi Literatów Polskich.
Pałac w podkrakowskich Pławowicach przetrwał wszystkie wojny w stanie
jak spod igły. Zrujnowała go „władza ludowa”, oddając wkrótce
pegeerowi. Zresztą i Teatr Rapsodyczny, ostoja polskości i względnej
politycznej niezależności w trudnych latach powojennych, został przez
władze zamknięty. Mama musiała szukać nowej pracy. Sądzę, że piętno
aktora Teatru Rapsodycznego miało wpływ na decyzje obsadowe w nowym
teatrze, znacznie poniżej jej możliwości i talentu. Ojciec dorabiał
pracą konserwatorską, a jednocześnie intensywnie tworzył. Później
wykładał w krakowskiej ASP. Ten trudny okres to czas rozpadu ich
małżeństwa. Zostałem z mamą. Kiedy po latach zacząłem współpracę z
Krystianem Lupą, pokazywaliśmy sobie miejsca związane z dzieciństwem.
Między innymi pojechaliśmy do Pławowic. W wyciętym parku przed ruiną
pałacu stała babina z jednym zębem, trzymając krowę na łańcuchu.
Zapytałem ją, czy pamięta, jak przyjeżdżałem tu z babcią. Pamiętała i
zaczęła opowiadać Lupie, jak za Morstinów działał teatr, który
wystawiał m.in. „Antygonę”. „Sofoklesa!” – dodała szybko, żeby nie było
wątpliwości. Grała Kreona. Ta historia nadaje się na nowelę w
nienachalny sposób mówiącą, jak wyglądały relacje dworu ze wsią, a czym
był dla niej PRL. Oczywiście nie wszędzie. Dwa lwy sprzed pałacu, na
których bawiłem się jako dziecko, zostały przewiezione na krakowski
Rynek i stoją przed ratuszem.

W szkole był pan w inteligenckiej mniejszości?

Tak,
ale przyjemnej, ponieważ kolega z liceum Tomek Stańko szybko poznał
mnie z pianistą, który nazywał się Wacek Kisielewski. Wszedłem w krąg
rodziny, w której poglądy były wyrażane w sposób jasny nie tylko w
domu, ale także publicznie.

Nie dostał się pan do Szkoły Teatralnej. Skąd się wzięła muzyka?

Moja
babcia należała do pokolenia, które uważało, że każda panienka i
kawaler z tak zwanego dobrego domu muszą grać na fortepianie, i to ona
podjęła się mojej edukacji muzycznej. Ale jej metody raczej mnie do
muzyki zraziły, niż zachęciły. Na szczęście mama zabrała mnie na
koncert jazzowy pianisty Dave’a Brubecka. I tam przeżyłem olśnienie.
Zobaczyłem, że w muzyce można się swobodnie poruszać. Idea wolności,
także w sferze artystycznej i obyczajowej, była bardzo pociągająca.
Zapragnąłem iść do szkoły muzycznej, grać na saksofonie. Tomek Stańko
polecił mi kontrabas i rada okazała się zbawienna. Z powodu braku
konkurencji szybko wszedłem do liczących się zespołów jazzowych. Miałem
już za sobą wyjazdy zagraniczne z Andrzejem Trzaskowskim, grałem z
Komedą. Kiedy dyrektor szkoły muzycznej postawił mnie przed wyborem:
szkoła albo jazz, nie miałem wątpliwości. Na szczęście nauczyciel
kontrabasu powiedział: „Jacek, możesz do mnie przychodzić i nie musisz
płacić za lekcje, tylko żeby dyrektor cię nie widział”. A potem Krzyś
Komeda napisał do mnie, żebym przeniósł się do Warszawy.

Jaka była stolica lat 60.?

Była
tu głęboka komuna, ale i niezależny świat skonsolidowanych środowisk
twórczych – aktorów, muzyków, filmowców. Jako człowiek bardzo młody
musiałem biegać po wódkę na melinę. Sklepów nocnych nie było. Pamiętam
postawy autodestrukcyjne, straceńcze. Piliśmy, żeby się znieczulić na
peerelowską szarość. Ale piło się też towarzysko. Ludziom rozwiązywały
się języki, mogliśmy mówić to, co myślimy. Być może były wtyczki, ale
to nie miało znaczenia. Grałem z Andrzejem Trzaskowskim – był bliżej
awangardy, i Komedą, który wygrywał liryzmem. Komedzie zawdzięczam, że
zacząłem komponować. Gdy Krzysiu wyjeżdżał, Mirek Kijowicz, reżyser
filmów rysunkowych, zapytał, kto mu będzie pisał muzykę. Krzyś
odpowiedział: „Stańko i Ostaszewski”. Kiedy przeczytałem o tym 20 lat
później, zdębiałem.

Niedługo pan pomieszkał w Warszawie.

Była
miastem zamkniętym, obowiązywały ograniczenia meldunkowe, a ja
wynajmowałem od pani, która nie zgłosiła sublokatorów, gdzie trzeba.
Żona była w ciąży, a tu nagle milicja wyłamała drzwi, dostałem kolegium
i zakaz przebywania w Warszawie. Mieszkaliśmy, co zabawne, na rogu ulic
Świerczewskiego i Marchlewskiego. Dziś – Jana Pawła II i alei
Solidarności.

W Krakowie związał się pan z Anawą.

Środowisko jazzowe było w rozsypce, urodziła się moja pierwsza córeczka, musiałem zarabiać.

Powiedział pan to z dystansem.

Anawa
prezentowała kulturę wysoką, znakomite muzyczne grono i poetyckie
teksty. Skoro nie mogłem być muzykiem jazzowym, miałem przynajmniej
pewność, że Anawy nie będę musiał się wstydzić. A byłem już wtedy
znanym muzykiem. Akompaniowałem Wojtkowi Młynarskiemu z takim
pianistą... Adamem Makowiczem. Też ambitnie. Ale trzeba oddzielić
szacunek dla literackich piosenek od uznania dla muzyki jazzowej, która
stawiała bardzo wysoko poprzeczkę, jeśli chodzi o muzykalność. Granie
piosenek było jednak krokiem wstecz. A jednak to właśnie Anawa upewniła
mnie w słuszności drogi obranej przez Osjana. Rzadko się o tym mówi,
dlatego powiem nieskromnie, a Marek Jackowski powiedziałby pewnie to
samo, że sukces utworu „Korowód” wziął się z doświadczeń Osjana. Janek
Pawluśkiewicz, który słyszał, co gramy, poprosił, żebyśmy spróbowali w
Anawie czegoś podobnego.

W Radiu grano Mazowsze i Śląsk, a Osjan odwoływał się do prakorzeni naszej cywilizacji. Skąd taki wybór?

Zeitgeist!
Duch czasu! To wtedy zaczęło się patrzeć na świat jak na globalną
wioskę. Nagle dostrzeżono piękno japońskiej prostoty. Sterylność sztuki
zen, gdzie jedynym motywem jest kamień, drewno. Prostota niosła treści
duchowe. Coraz bardziej potrzebowałem jej w życiu prywatnym i
rodzinnym, bo ze środowiskiem jazzowym łączył się autodestrukcyjny styl
życia. Przełom musiał być zdecydowany. Jak u alkoholika, który
całkowicie odstawia alkohol, żeby sobie poradzić z problemem. Dlatego,
chociaż w ankietach „Jazzu” uznawano mnie za najlepszego kontrabasistę
w Polsce, zerwałem z jazzowymi przyjaciółmi. Rozpocząłem okres
poszukiwań. Koledzy byli przekonani, że zwariowałem. Naturalnie, kiedy
człowiek zaczyna podążać nową drogą, staje się neofitą, potrafi
przejaskrawić nawet biel. Pewnie inaczej nie dałbym sobie rady. A Osjan
był naturalną konsekwencją tego myślenia.

Jak pan wchodził w buddyzm?

Najpierw
zetknąłem się z literaturą jogistyczną, głównie w tłumaczeniach Wandy
Dynowskiej, i z poglądami Krishnamurtiego. Później z zen. Hasłem
tamtych lat było „poznać innych”. Nie jest przypadkiem, że w tym samym
czasie działał teatr Grotowskiego. Ale chociaż posądzani byliśmy o dużą
bliskość, w sferze idei jej nie było. Grotowski miał okres lewicowy. U
mnie tego nie było. Nigdy nie flirtowaliśmy z władzą. Grotowski, nawet
gdy zrzucił zetempowski mundurek, korzystał z dawnych kolegów, którzy
potrafili mu załatwić pieniądze. My nigdy byśmy w to nie weszli.
Wiedzieliśmy, że za takie przysługi zawsze się płaci. Nawet jak się
człowiek zmieni, przeszłość ciąży.

Ze względu na pana białe ubrania krzyczano za panem na ulicy „lodziarz”.

To
świadczy o mojej naiwności w prezentowaniu odmienności, choć na pewno
nie była dla mnie ważna w buddyzmie orientalna ornamentyka. Unikałem
afektacji.

Z tego powodu nie chciałem włożyć mundurka hipisa.
Nie miałem długich włosów ani koralików. Widziałem w tym przejaw
kolejnego getta. Dlatego nasza publiczność była często hipisowska, ale
ja – nie. Muzyka musiała być otwarta dla wszystkich. Pozostałem wierny
temu przekonaniu. Czuję satysfakcję, gdy po latach dowiaduję się, że
słuchaczami Osjana byli ludzie o tak zróżnicowanych światopoglądach,
jak Barbara Labuda i Wojciech Cejrowski, Chociaż przez godzinę łączyło
ich wspólne słuchanie dźwięków.

Zdecydował się pan na
przeprowadzkę do Przesieki, gdzie powstała kolonia buddystyczna. Pana
córka Maja opowiadała, że dzieci w szkole wytykały ją jako odmieńca, bo
nie chodziła na religię.

Miała trochę kłopotów. Ale z
siekierami nikt nas nie gonił ani na stosie spalić nie chciał.
Świadomie wybraliśmy Przesiekę za Jelenią Górą, gdzie był tygiel
różnych narodowości: wysiedleni Polacy z Kresów, Łemkowie, Ukraińcy,
Niemcy. Zabawnie mylono nas z baptystami. Takie podobne nazwy. Buddyści
i baptyści!

Polska przeżywała dojście do władzy Gierka, a pan?

Znalazłem
się w pierwszej grupie zen, byliśmy pionierami, przede wszystkim
treningu. Mieliśmy poczucie, że jesteśmy mniejszością religijną. W 1972
r. zostałem formalnie buddystą, przyjąłem tak zwane cztery schronienia.

Jak to wszystko było możliwe z punktu widzenia administracyjnego? Przecież system kontrolował wszystko!

Trzeba
było konspirować z buddystyczną bibułą, choć władza z jednej strony
patrzyła na nas podejrzliwie, a z drugiej być może widziała w nas V
kolumnę na tyłach chrześcijaństwa. Kiedy władza zaczęła mieć coraz
większe problemy z bibułą polityczną, na naszą chyba przymknęła oko.
Nie mogła już wszystkiego ogarnąć.

O piątej rano musiał pan już być na medytacji.

Wstać trzeba było wcześniej, ale pamiętam tak cudowne górskie wschody słońca, że płakałem ze wzruszenia.

Proszę powiedzieć, na czym polega medytacja?

A
jak smakuje owoc mango...? Generalnie trzeba poznać własny umysł. To,
jak jesteśmy zniewoleni własnym intelektem. Proszę zwrócić uwagę, że
idea powrotu do umysłu dziecka jest też charakterystyczna dla
chrześcijaństwa. Narzędzie, jakim jest intelekt, nie powinno nas
dominować. To tak jak z komputerem. Można go używać, ale nie wolno się
stać jego niewolnikiem. Nie można dać się zniewolić ułudą.

Czy odejście od chrześcijaństwa łączyło się z krytyką Kościoła?

Kiedy
zaczynałem trening zenistyczny, nikt ode mnie nie oczekiwał żadnych
religijnych deklaracji. Nie napisałem pisma do Watykanu z prośbą o
unieważnienie chrztu. Na zawsze pozostała we mnie pamięć słów kardynała
Wojtyły, że jeżeli będę czegoś potrzebował, to mogę liczyć na jego
pomoc.

W Kościele by się pan jeszcze odnalazł?

Trudno
mi się odnaleźć w rytuałach, również buddyjskich. Nie jestem typowym
buddystą. W kościele przeżegnam się, uklęknę i mogę pomodlić. Przed
ołtarzem buddyjskim mogę złożyć pokłon i zapalić kadzidło. Ale rytuały
nie są dla mnie jądrem nauczania. U Jezusa jest to przykazanie:
„Kochaj”. Zen mówi: „Bądź uważny, nie ulegaj ułudzie, nie czepiaj się
tego, co jest zmienne, bo inaczej będziesz cierpiał i siał cierpienie”.
Nie uważam jednak, że buddyzm i chrześcijaństwo prowadzą do tego samego
celu. Różnica jest fundamentalna. Zen mówi o bezjaźniowości, o tym, że
jaźń pojedynczego człowieka jest złudzeniem. Nie ma więc idei
superjaźni, czyli Boga pojmowanego w ten sposób. Co nie znaczy, że nie
ma niczego. Co jest rzeczywiste? – to podstawowe pytanie, na które
jedynie słowa nie są odpowiedzią. Buddyzm nie jest ateizmem,
relatywizmem, nihilizmem. Niczego nie afirmuje, ale też niczemu nie
zaprzecza. Unika intelektualnych modeli.

W „Podwójnym życiu Weroniki” Krzysztof Kieślowski powierzył panu partię fletu uosabiającą Boga.

Być
może Boga doświadcza się wtedy, kiedy nie używa się słów. W umyśle
muzyka musi się dokonać transcendencja, zmiana z myślenia pojęciami na
myślenie dźwiękami. Najbardziej niezwykłe w życiu muzyka jest to, kiedy
nie trzeba myśleć, co było i co będzie, przeżuwać rzeczywistości, tylko
smakować „tu i teraz”. Tak jak radził święty Augustyn.

Miał pan okazję opowiedzieć dźwiękami świat „Kalkwerku” Krystiana Lupy, którego bohater Konrad pisze studium o słuchu.

Konrad,
bohater spektaklu, nie potrafił zrealizować tego, co było jego
potencją. Zamiast tworzyć, rozpraszał się, ciągle mu coś przeszkadzało,
a to żona, a to sąsiad. Widział przeszkody poza sobą. Jakże często o
nasze niepowodzenia, naszą bezpłodność oskarżamy wszystkich – tylko nie
siebie. Kiedy byłem dzieckiem, ojciec powtarzał, że artysta nie
powinien się żenić i mieć dzieci. W końcu moi rodzice się rozwiedli.

Pan udowodnił, że artysta może mieć rodzinę.

Może
chciałem pokazać całym życiem, że to możliwe? Rodzina jest moją
największą inspiracją. I kiedy pytają mnie o mistrza zen, odpowiadam,
że jest nim żona, która jak nikt inny zna moje słabości. Przeszliśmy
razem buddyjski trening grupowy. W końcu zaczął nas niepokoić sposób
myślenia „my i oni – buddyści kontra świat”. Unikam takich podziałów.
Natomiast w sztuce kocham kontrasty. To widać w Osjanie, który gra
czasami prosto i melodyjnie, wręcz sentymentalnie, a zaraz potem –
awangardowo. Podobny stosunek mam do muzyki teatralnej. Cieszą mnie
poszukiwania artystyczne, ale kocham też rzeczy dobrze zrobione w
tradycyjny sposób. Tak jak w spektaklu Jacques’a Lasalle’a „Umowa”, nad
którym pracowałem ostatnio w Narodowym. Podstawową sprawą jest dla mnie
jakość. I wolność. Trudno mi znieść grupę z dogmatycznym liderem.
Parareligijną artystyczną sektę.

Chciał pan, żeby córka Maja była aktorką?

Odkąd
pamiętam, zawsze interesował ją teatr. Większość dzieci zaczyna od
teatru. Ustawia laleczki. Z wiekiem większość chowa je do szuflady.
Tymczasem Maja weszła na prawdziwą scenę. Płynnie i naturalne. Babci
nie znała. Nie wiem, czy można mówić o genach.

Jakim przeżyciem był dla pana „Katyń” Andrzeja Wajdy?

Bardzo
osobistym. Patrząc na Maję, widziałem babcię czekającą na dziadka. Lata
niepewności, czy się uratował, czy nie został zamordowany.

Mówi się, że po Katyniu Polska musiała być inna. Stalin dopiął swego.

Została
zerwana ciągłość kulturowa i trudno odbudować całe pokolenia
inteligencji. Nawet takie proste rzeczy jak kindersztubę. Jak jeść, jak
trzymać sztućce. Czytanie literatury. Dla inteligencji kontakt z
kulturą był i powinien być nadrzędny. Na pewno ważniejszy od pieniędzy.

Jaka będzie Polska najbliższych lat?

Wzrusza mnie –
do tego stopnia, że mam łzy w oczach – „Wesele” Wyspiańskiego, gdzie
padają słowa: „A to Polska właśnie”, a chodzi o nasze serca. Nie
szukajmy nadzwyczajnych odpowiedzi w oderwaniu od siebie, od tego, jacy
jesteśmy dla innych, bo ciągle dostrzegamy belkę w oku innych, a zbyt
mało pracujemy nad sobą. Receptą na pewno nie jest nienawiść. Dlatego
miarkujmy się w atakowaniu tych, których uważamy za wrogów
politycznych... Polska będzie taka, jacy są ci, których najmocniej
kochamy: nasze dzieci i wnukowie.




Rzeczpospolita

czwartek, 28 maja 2009

Pracownia Rozwoju - Romana Waszak

"(...) razem z kolegą ze studiów założyliśmy w Poznaniu przy Starym Rynku „Pracownię Rozwoju” – miejsce, gdzie każdy kto chciał się z innymi podzielić swoją wiedzą, doświadczeniem, umiejętnościami – mógł to zrobić. Pewnie to trochę na fali kończonego właśnie kierunku: Pedagogiki Medialnej na UAM, a może dlatego też, że naszymi pierwszymi studiami były uczelnie artystyczne? Zaczęliśmy bardzo ostrożnie od tego w czym sami czuliśmy się kompetentni i do czego posiadaliśmy stosowne uprawnienia: fotografia, strony internetowe, aranżacja wnętrz, projektowanie mody, tkanina artystyczna. Potem, zapraszając do pomocy różnych bliższych i dalszych przyjaciół poszliśmy dalej i zorganizowaliśmy warsztaty autoprezentacji, tai-chi, feng shui lub nawet dotyczące kreacji własnego wizerunku. Warsztaty były autorskie i bardzo oryginalne – głównie dzięki ludziom z jakimi pracowaliśmy. Rzecz w ogóle opierała się na ludziach i pomysłach, które rozrastały się tak, by każdy znalazł w nich coś dla siebie. Wymyśliliśmy np. pokaz mody „Summer in the city” – projekt, w którym mogli wspólnie brać udział uczestnicy różnych warsztatów – projektowania oczywiście, ale i fotografii i warsztatów dla modelek i reklamy – po prostu trening na żywym organizmie a nie jakieś tam symulacje. Dziewczyny trenujące na warsztatach dla modelek wiedziały, że wyjdą na pokazie na rynku poznańskim, projektantki wiedziały, że będą miały gdzie to pokazać, fotograficy robili sesję do konkretnego katalogu, itp.

Po jakimś czasie pod Pracownią Rozwoju (dosłownie, bo piętro niżej) zaczęła też działać galeria, a jeszcze niżej - w piwnicach PUB. Coraz więcej ludzi przychodziło rozpoczynając od słów „słuchajcie mam pomysł…” i zaczynało się wspólne kombinowanie jak tu zrealizować kolejne warsztaty, wystawę, pokaz, spektakl tak, aby każdy znalazł w nim coś dla siebie. Świetni ludzie, świetne miejsce, świetna atmosfera.
Tak czy inaczej, dzięki zaproszeniu szanownej Pani Redaktor Naczelnej, która poprosiła mnie o napisanie artykułu do Harcownika (w dość nieoględny, przyznaję sposób „może byś tak babo coś mi napisała…?”) uświadomiłam sobie, że idea rozwoju kojarzy mi się właśnie z tamtym miejscem, tamtymi ludźmi i tamtym sposobem pracy. I że przewija się przez wszystkie następne lata we wszystkich chyba obszarach mojego życia (...)"

Romana Waszak